Φωκάς, Ιωάννης

I

(Απόστολος Βαλεριανός, Eλιός, Κεφαλονιά α’ μισό 16ου αι. – 1602;). Έλληνας θαλασσοπόρος και εξερευνητής. Εργάστηκε επί 40 χρόνια ως πλοηγός (piloto) στην υπηρεσία των Ισπανών στις δυτικές Ινδίες, όπου απέκτησε υπολογίσιμη περιουσία, την οποία όμως του άρπαξε (όταν ο Φ. ταξίδευε έξω από το Ακαπούλκο με το ισπανικό πλοίο Σάντα Άννα) ο Άγγλος κουρσάρος Κάβεντις. Ο Φ. ανέλαβε για λογαριασμό του Ισπανού αντιβασιλιά της Νέας Ισπανίας (Μεξικού) να εξερευνήσει τα βορειοδυτικά παράλια της αμερικανικής ηπείρου, με σκοπό να διαπιστώσει αν υπάρχει ενδεχόμενο πέρασμα στα ανατολικά, προς τον Ατλαντικό. Ύστερα από μία πρώτη αποτυχία, επανέλαβε την εξερεύνησή του το 1592, με δυο μικρά πλοία, και ανακάλυψε στις 47° ένα πλατύ άνοιγμα –το στενό που αναζητούσε– από το οποίο, σύμφωνα με όσα αφηγήθηκε αργότερα (ή τουλάχιστον με όσα δημοσίευσε μετά τον θάνατό του ο Άγγλος πρόξενος στο Χαλέπι Μάικελ Λοκ, που ο Φ. τον συνάντησε στη Βενετία και του έδωσε λεπτομερή έκθεση των ταξιδιών του), κατόρθωσε να περάσει στον Ατλαντικό, επιστρέφοντας από εκεί στο Μεξικό.

Στην αρχή η αφήγηση του Φ. θεωρήθηκε ολότελα αληθινή. Στα τέλη όμως του 18ου αι. οι ιστορικές έρευνες του Ισπανού ερευνητή Ναβαρέτε, και κυρίως οι εξερευνήσεις του Βανκούβερ και του Ισπανού ναυτικού Φρανθίσκο Ελίσα (1790-91) απέδειξαν ότι το στενό (που ονομαζόταν ήδη, όπως και τώρα, Στενό του Ιωάννη Φωκά - Estrecho de Juan de Fuca), δεν είχε πέρασμα προς τον Ατλαντικό. Έτσι, δημιουργήθηκαν οι αμφιβολίες για την αλήθεια όλων των εξερευνήσεων του Φ. Αλλά δεν είναι βέβαιο αν ο Κεφαλονίτης θαλασσοπόρος είχε ποτέ ισχυριστεί ότι έφτασε έως τον Ατλαντικό ή ότι απλώς βρήκε ένα πέρασμα με ενδεχόμενη έξοδο στα ανατολικά· περισσότερο πιθανό θεωρείται να αποτέλεσε αυτό φανταστική προσθήκη του Λοκ ο οποίος, μετά τον θάνατο, στην Κεφαλονιά, του άγνωστου τότε Φ., προσπάθησε να κεντρίσει το ενδιαφέρον της κυβέρνησής του για τη Bόρεια Αμερική με υπερβολές και εντυπωσιακές πληροφορίες. Είναι πάντως γεγονός, ότι οι μεταγενέστεροι εξερευνητές πιστοποίησαν έως ένα βαθμό το ταξίδι του Φ., το οποίο αναμφισβήτητα είναι το πρώτο σε τόσο βόρειο πλάτος τον 16o αι.

II

Γενάρχης της βυζαντινής οικογένειας των Φωκάδων, που εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη. Όταν επαναστάτησε ο στρατηγός της Κρήτης Καρύκης (1092), στάλθηκε εναντίον του από την Κωνσταντινούπολη στρατός και στόλος με επικεφαλής τον στρατηγό Ιωάννη Δούκα, ο οποίος κατόρθωσε να καταστείλει το κίνημα. Ταυτόχρονα, ο αυτοκράτορας Αλέξιος A’ Κομνηνός, για να παγιώσει την τάξη στην Κρήτη, έκρινε σκόπιμο να εγκαταστήσει εκεί μερικές αρχοντικές οικογένειες της Κωνσταντινούπολης, στις οποίες μάλιστα παραχώρησε μεγάλες εκτάσεις γης. Ανάμεσα στους άρχοντες που εγκαταστάθηκαν τότε στην Κρήτη, ήταν και ο Φ., που συνοδευόταν από πολυάριθμους συγγενείς του. Αυτός και οι υπόλοιποι άρχοντες που ήρθαν από την Κωνσταντινούπολη, αποτέλεσαν τους 12 ισχυρούς οίκους της Κρήτης, τους λεγόμενους αρχοντόπουλους και πρωτοκεφαλάδες. Οι Φωκάδες διατήρησαν την υπεροχή τους και στα χρόνια της ενετοκρατίας (1204-1669). Για να διακρίνονται μάλιστα από τις ενετικές οικογένειες, τους ονόμαζαν αρχοντορωμαίους.

III

Βυζαντινός μοναχός, λόγιος και συγγραφέας του 12ου αι. Υπηρέτησε στoν στρατό του αυτοκράτορα Μανουήλ A’ Κομνηνού και πολέμησε στο πλευρό του. Αργότερα έγινε μοναχός και μόνασε στη μονή του Aγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Ταξίδεψε στη Συρία και στην Παλαιστίνη (1177) και έγραψε τις εντυπώσεις του στο γεωγραφικό έργο Έκφρασις εν συνόψει των απ’ Αντιοχείας μέχρις Ιεροσολύμων κάστρων και χωρών Συρίας, Φοινίκης και των κατά Παλαιστίνην αγίων τόπων.